Flufenacet – popularny herbicyd wycofany przez Unię Europejską: przyczyny, skutki i alternatywy

Flufenacet – popularny herbicyd wycofany przez Unię Europejską: analiza przyczyn, skutków i perspektyw

Flufenacet, substancja czynna od niemal trzech dekad stosowana w zwalczaniu chwastów jednoliściennych i dwuliściennych w uprawach zbóż ozimych, został oficjalnie wycofany z użycia na terenie Unii Europejskiej na mocy rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2025/9104. Decyzja ta, poparta analizami Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), wynika z rosnących obaw dotyczących wpływu metabolitu flufenacetu – kwasu trifluorooctowego (TFA) – na środowisko, a zwłaszcza na wody podziemne, oraz potencjalnego działania zaburzającego gospodarkę hormonalną u ludzi i organizmów niebędących celem zwalczania4 5. Wycofanie tej substancji, stosowanej dotąd w 84 preparatach zarejestrowanych w Polsce, stawia przed rolnikami wyzwanie znalezienia skutecznych alternatyw w kontekście narastającej odporności chwastów na inne mechanizmy działania3 5.

Charakterystyka flufenacetu i jego rola w ochronie roślin

Mechanizm działania i historia stosowania

Flufenacet, zaliczany do grupy oksyacetamidów (klasyfikacja HRAC grupa 15, dawniej K3), działa poprzez inhibicję biosyntezy długołańcuchowych kwasów tłuszczowych (VLCFA), kluczowych dla budowy błon komórkowych i wosków kutikularnych u roślin3 2. Substancja ta, wprowadzona na rynek globalny w 1995 roku przez firmę Bayer, pobierana jest głównie przez korzenie i hipokotyl siewek chwastów, a następnie transportowana do merystemów, gdzie blokuje podziały komórkowe3 1. Jej okres połowicznego rozkładu w glebie wynosi od 29 do 62 dni, co zapewnia długotrwałą ochronę przed wschodami chwastów3.

Działanie flufenacetu było szczególnie cenione w uprawach pszenicy ozimej, gdzie zwalczał m.in. miotłę zbożową, wyczyńca polnego, stokłosy oraz życice, a także niektóre chwasty dwuliścienne, takie jak gwiazdnica pospolita czy fiołek polny1 3. W zależności od fazy aplikacji (przedwschodowa lub powschodowa) środek mógł być stosowany doglebowo lub nalistnie, często w połączeniu z innymi substancjami, takimi jak diflufenikan, co poszerzało spektrum zwalczanych gatunków2 5.

Znaczenie agrotechniczne

Efektywność flufenacetu w zwalczaniu chwastów jednoliściennych uczyniła go filarem programów ochrony zbóż ozimych, zwłaszcza w kontekście narastającej odporności miotły zbożowej na sulfonylomoczniki (ALS) i inhibitory ACC-azy (graminicydy)3. Badania wskazywały, że w warunkach optymalnej wilgotności gleby środek zapewniał do 90% redukcji zachwaszczenia już w dawce 0,5 l/ha, co przekładało się na wzrost plonów nawet o 15% w porównaniu z polami niechronionymi1 5. Dodatkowo, możliwość stosowania go zarówno w zabiegach przed-, jak i powschodowych zwiększała elastyczność w zarządzaniu ochroną herbicydową2.

Przyczyny wycofania flufenacetu

Toksyczność metabolitu TFA

Głównym argumentem przemawiającym za decyzją KE był metabolit flufenacetu – kwas trifluorooctowy (TFA), powstający podczas rozkładu substancji w glebie i wodzie4 5. EFSA w raporcie z 2024 roku wykazała, że stężenia TFA w wodach podziemnych przekraczają dopuszczalne normy nawet 20-krotnie, co wiąże się z ryzykiem kumulacji tego związku w łańcuchu pokarmowym4. Eksperymenty na zwierzętach udokumentowały teratogenne działanie TFA, prowadzące do wad rozwojowych płodów (m.in. deformacje szkieletu u królików) oraz zaburzeń funkcji tarczycy4 5.

Wpływ na organizmy niebędące celem

Ocenę ryzyka pogorszyły także dane dotyczące wpływu flufenacetu na organizmy wodne. Badania toksykologiczne na dafniach i glonach wykazały EC50 (stężenie powodujące 50% efektu) na poziomie 0,1 mg/l, co sugeruje wysoką szkodliwość nawet przy niskich stężeniach4. Ponadto, metabolity flufenacetu wykazywały działanie estrogenne w testach in vitro, co budzi obawy o potencjalne zakłócenia w układzie hormonalnym ludzi narażonych na kontakt z wodą pitną zawierającą TFA4.

Brak dostatecznych dowodów na bezpieczeństwo

W trakcie procesu ponownej oceny substancji, Komisja Europejska uznała, że producenci nie dostarczyli przekonujących danych potwierdzających „znikome” ryzyko związane z TFA w realistycznych warunkach stosowania4. Szczególnie kontrowersyjny okazał się brak długoterminowych badań nad wpływem niskich dawek TFA na rozwój płodu u ludzi oraz interakcjami z innymi zanieczyszczeniami obecnymi w środowisku5.

Konsekwencje wycofania dla praktyki rolniczej

Luka w zwalczaniu chwastów odpornych

Utrata flufenacetu oznacza, że rolnicy stracili jeden z nielicznych herbicydów o mechanizmie działania niezależnym od odpornych już populacji chwastów. Przykładowo, w przypadku wyczyńca polnego, który w niektórych regionach Polski wykazuje odporność na inhibitory ACC-azy (HRAC 1) i ALS (HRAC 2), flufenacet stanowił ostatnią linię obrony3. Analogiczna sytuacja dotyczy miotły zbożowej, gdzie odporność na sulfonylomoczniki sięga 70% populacji3.

Ograniczone alternatywy chemiczne

Wśród potencjalnych zamienników flufenacetu eksperci wymieniają m.in.:

Propyzamid (HRAC 3) – inhibitor mikrotubuli, skuteczny przeciwko wyczyńcowi, lecz wrażliwy na niskie temperatury3.
Halauksyfen metylu (HRAC 4) – regulator wzrostu o działaniu układowym, wymagający precyzyjnego dawkowania3.
Mieszaniny graminicydów z sulfonylomocznikami – np. chizalofop-P etylu + mezosulfuron, jednakże z ograniczoną skutecznością w przypadku odpornych biotypów3.

Niestety, żadna z tych substancji nie oferuje tak szerokiego spektrum działania ani długotrwałej ochrony doglebowej jak flufenacet. Dodatkowo, koszt zabiegów zastępczych może wzrosnąć nawet o 30%, co wynika z konieczności stosowania wyższych dawek lub łączenia kilku preparatów5.

Wzrost znaczenia metod niechemicznych

Wycofanie flufenacetu prawdopodobnie przyspieszy adopcję integrowanych strategii ochrony, takich jak:

Zmiany agrotechniczne – opóźnienie siewu ozimin, aby umożliwić wykonanie podorywki niszczącej wschody chwastów5.
Stosowanie międzyplonów – np. gorczycy białej, która wydziela allelopatyny hamujące kiełkowanie miotły zbożowej3.
Precyzyjne odchwaszczanie mechaniczne – wykorzystanie robotów wyposażonych w kamery AI do identyfikacji i niszczenia pojedynczych chwastów5.

Perspektywy na przyszłość

Poszukiwanie nowych substancji czynnych

W odpowiedzi na wycofanie flufenacetu, firmy agrochemiczne intensyfikują prace nad związkami o podobnym mechanizmie działania, ale bezpieczniejszych dla środowiska. Obiecujące wyniki w badaniach przedklinicznych wykazuje m.in. flupoxamid, pochodna benzamidu, która – według wstępnych doniesień – nie generuje toksycznych metabolitów i charakteryzuje się krótszym okresem połowicznego rozpadu w glebie5.

Regulacje prawne a innowacje

Decyzja KE spotkała się z mieszanymi reakcjami środowisk rolniczych. Podczas gdy ekolodzy podkreślają konieczność ochrony wód podziemnych, plantatorzy zwracają uwagę na brak realnych alternatyw w krótkim okresie5. W tym kontekście kluczowe będzie wdrożenie przejściowych mechanizmów wsparcia, takich jak dopłaty do integrowanej ochrony roślin czy ulgi podatkowe dla gospodarstw inwestujących w precyzyjne technologie odchwaszczania5.

Podsumowanie

Wycofanie flufenacetu przez Unię Europejską stanowi punkt zwrotny w zarządzaniu ochroną herbicydową w uprawach zbóż. Choć decyzja ta wynika z uzasadnionych obaw o zdrowie publiczne i stan środowiska, jej konsekwencje dla rolnictwa mogą być dotkliwe, zwłaszcza w regionach o wysokim nasileniu chwastów odpornych. Sukces w wypełnieniu luki po flufenacecie zależy od synergii między rozwojem nowych substancji czynnych, adopcją metod niechemicznych oraz elastycznym wsparciem politycznym dla sektora rolnego.